De gemeente Alphen-Chaam is voornemens het woningbouwplan De Ligt IV te realiseren binnen het plangebied. De bodemverstorende werkzaamheden hebben betrekking op de bouw van verschillende woningen, infrastructurele werken en een waterpartij. Voor deze realisatie is een bestemmingsplanwijziging noodzakelijk.
In opdracht van de gemeente Alphen-Chaam heeft Antea Group op diverse momenten in 2017 een archeologisch veldonderzoek uitgevoerd voor het plangebied De Ligt IV te Alphen, gemeente Alphen-Chaam. De eerste fase betrof daarbij een archeologisch proefsleuvenonderzoek waarop een doorstart naar opgraving volgde. De opgraving gebeurde daarbij eveneens gefaseerd, omdat in het proefsleuvenonderzoek de vindplaats wel gewaardeerd kon worden, maar nog niet kon worden begrensd. Bij de eerste fase van de opgraving werd daarom nog niet de gehele archeologische vindplaats opengelegd, maar werd een tweetal werkputten aangelegd om te komen tot een duidelijker beeld van de omvang van de vindplaats dan uit de proefsleuven kon worden verkregen. In overleg met de opdrachtgever en de bevoegde overheid is daarna een vervolgstrategie bepaald en werd in september 2017 de tweede fase van de opgraving uitgevoerd. Hierbij werd het ontbrekende deel van het nederzettingsterrein opgegraven. Op deze wijze is de vindplaats als geheel ex situ bewaard.
Tijdens het gehele onderzoek werd gewerkt conform het door de bevoegde overheid goedgekeurde Programma van Eisen.1 Voor het onderzoek is tevens, per deelonderzoek, een Plan van Aanpak opgesteld dat voorafgaand aan de bijbehorende veldfase is goedgekeurd.2 Zoals hiervoor gesteld, werd er in juni 2017 gestart met een inventariserend en waarderend proefsleuvenonderzoek. Op basis van de resultaten van het proefsleuvenonderzoek werd een memo opgesteld waarbij een gedeelte van het plangebied werd geselecteerd voor de doorstart naar een archeologische opgraving (fase 1, juli 2017). Na het uitvoeren van deze werkzaamheden werd door middel van een tweede memo besloten de tussenliggende gebieden tussen fase 1 en het proefsleuvenonderzoek ook te onderzoeken middels een opgraving (fase 2, oktober 2017). De uitwerking vond daarna plaats gedurende het najaar 2017 – najaar 2018 waarin enkele specialistische onderzoeken zijn uitgevoerd (handgevormd aardewerk en 14C-datering) alsook de analyse van de sporen en de overige vondstgroepen.
Dit onderzoek is uitgevoerd conform BRL 4000, protocol 4003/4004 met daarin besloten de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 4.0. Voor KNA-protocol 4003 (inventariserend veldonderzoek) en protocol 4004 (opgraven landbodems) is Antea Group gecertificeerd conform de SIKB-BRL 4000 (Beoordelingsrichtlijn voor archeologie).
Resultaten archeologisch veldonderzoek 2017 Ligt IV Tijdens de archeologische opgraving in het plangebied De Ligt IV werden twee archeologische vindplaatsen aangetroffen. De eerste, niet behoudenswaardige vindplaats, betreft een onderdeel van een groter landinrichtingssysteem uit de nieuwe tijd. Het gaat hier om de agrarische percelen ten noorden van de kern van Alphen. Deze vindplaats mocht verwacht worden en delen van deze vindplaats sluiten goed aan bij het beeld dat we hiervan hebben aan de hand van de kadastrale minuut en de laat-negentiende eeuwse kaarten. Deze vindplaats strekt zich uit buiten het voorliggende plangebied van De Ligt IV en laat zich er niet binnen begrenzen.
Antea Group heeft deze vindplaats als niet behoudenswaardig gewaardeerd.
De tweede vindplaats betreft een nederzettingsterrein dat waarschijnlijk een bewoning kent vanaf de ijzertijd tot in de Romeinse tijd. Er kan niet uitgesloten worden dat de eerste (archeologisch traceerbare) bewoning reeds in de midden bronstijd plaatsvond. Tijdens de veldfase zijn geen duidelijke gebouwstructuren aangetroffen. Pas tijdens de uitwerking werden een aantal (onvolledige) (gebouw)structuren gereconstrueerd die vervolgens tot een aantal erven zijn samengebracht.
De lastige waarneembaarheid van de gebouwen tijdens de veldfase ligt enerzijds in de gefaseerde openlegging van het veldonderzoek en anderzijds vooral in het gegeven dat van de vindplaats alleen de uiterste onderzijde van de archeologische sporen is aangetroffen. De ondiepere delen van de aangetroffen sporen (en vermoedelijk ook volledig eventuele minder dieper ingegraven sporen) waren reeds voor het archeologisch veldonderzoek opgenomen in het bovenliggende cultuurdek.
Er is maar weinig (daterbaar) vondstmateriaal afkomstig uit de verschillende (paal)kuilen, waardoor een fasering binnen de aangetroffen gebouwplattegronden en de bijbehorende erven onmogelijk is. Het lijkt echter onwaarschijnlijk dat al deze erven gelijktijdig in gebruik waren. Het uitgevoerde onderzoek op De Ligt IV sluit goed aan bij de resultaten zoals bekend van de plangebieden De Ligt II en De Ligt III. Ook hier werden resten uit de ijzertijd aangetroffen, waarbij op de Ligt III de bijbehorende grondsporen zo goed als ontbraken. Ook het ontbreken van waterputten (ook binnen de opgraving van De Ligt II) is opvallend te noemen. Mogelijk is deze locatie in het verleden juist gekozen vanwege de directe nabijheid van het beekdal van de Oude Leij, zodat er geen waterputten noodzakelijk waren op de erven. Dit beekdal was ook interessant vanwege de voedselvoorzieningen hier. Ook is het mogelijk dat er in de omgeving van het plangebied kleine ondiepe waterstromen aanwezig waren, die niet teruggezien zijn in het archeologisch vlak.
Conclusie Het archeologisch onderzoek op De Ligt IV voegt een nieuw gegeven toe aan hetgeen we archeologisch weten van de nederzettingsgeschiedenis van het hedendaagse Alphen. Eerder onderzoek in en rondom de kern, van grafveld tot en met de rondweg, maakte duidelijk dat binnen Alphen al vanaf de vroege ijzertijd tot en met de Karolingische periode en later sprake is van bewoning.
Hoewel grote sporenclusters en structuren ontbreken, heeft het onderzoek van Antea Group op De Ligt IV wel nederzettingsresten uit de Romeinse tijd opgeleverd.
Dit bevestigd het beeld dat het gebied ook na de ijzertijd is gebruikt als verblijfplaats, al zijn we nog maar zeer beperkt ingelicht over de omvang en locatiekeuzes voor deze periode. De deformatie van het archeologische sporenniveau zoals dit op De Ligt IV is vastgesteld (enkel nog de diepste delen van de diepere sporen) is een nieuw gegeven binnen de archeologie van de kern Alphen, waardoor het wellicht verstandig is om terug te kijken naar eerder archeologisch onderzoek dat werd uitgevoerd. Op basis van de daar aangetroffen bodemopbouw kan met de nu op De Ligt IV verworven gegevens een (her)waardering plaatsvinden van de gebieden die eerder als “archeologisch” leeg werden benoemd. Als deze gebieden feitelijk niet leeg waren, maar als gevolg van de diep reikende agrarische grondbewerking alsnog tot voorbij het archeologisch niveau geroerd zijn en leeg lijken, moet ons verwachtingsmodel voor de perioden van steentijd, vroege landbouwers, landbouwers en de staatsvormende samenleving worden herzien.
