Tussen 6 mei 2019 en 9 juli 2020 heeft BAAC een opgraving, variant archeologische begeleiding, uitgevoerd in opdracht van Van den Heuvel in het plangebied stadsverwarmingstracé Lepelenburg – Hieronymusplantsoen – Lucasbolwerk in Utrecht. Bij dit onderzoek is een sleuf van ongeveer 2 meter breed gegraven vanaf het Lucasbolwerk naar het zuiden dwars door het Hieronymusplantsoen tot in het Lepelenburg. Het tracé van de stadsverwarming bevindt zich voor een groot deel bovenop de middeleeuwse stadsmuur en -gracht en snijdt de militaire bolwerken uit de 16e eeuw.

In 1122 heeft Utrecht stadsrechten verkregen. Eén van de privileges die daarbij hoorden was het recht om verdedigingswerken aan te leggen. De vroegste stadsverdediging van Utrecht bestond uit een rondom de stad lopende gracht en een opgeworpen aarden wal met in elke windrichting een poort. Omstreeks 1225 werd begonnen met de aanleg van een bakstenen muur met torens in het zuidoosten van de stad. Dit is een langdurig project geweest. De bij het onderzoek aangetroffen 14e-eeuwse resten van de stadsmuur horen bij deze oorspronkelijke aanlegfase. De stadsmuur is opgebouwd met kloostermoppen en gemetseld in een (her en der slordig) Vlaams verband. Aan de stadszijde zijn nog resten van op regelmatige afstand van elkaar geplaatste poeren/steunberen bewaard gebleven. Deze poeren/steunberen waren in de middeleeuwen aan de bovenzijde verbonden door bogen waarop zich weergangen bevonden. De wachters konden van daaraf de omgeving in de gaten houden. Resten van de muurtorens die zich in het onderzoeksgebied bevonden hebben zijn niet aangetroffen. Wel zijn duidelijke aanwijzingen gevonden dat zich ter hoogte van de Ridderhofstad en de Herenbrug, waar op de kaart van Jacob van Deventer van omstreeks 1570 muurtorens staan getekend, ook daadwerkelijk torens hebben gestaan.

Vanwege nieuwe militaire ontwikkelingen en de opkomst van het zware geschut werden in de 16e eeuw de stadsmuur en de torens verlaagd en werd een aarden wal tegen de muur opgeworpen. Tevens werden vijf aarden bolwerken aangelegd. In het Hieronymusplantsoen zijn resten van deze 16e-eeuwse wal waargenomen. De zeer compacte verschillende lagen van de wal waren aan de stadszijde schuin tegen de muur en de poer/steunbeer aangebracht. Het Lucasbolwerk en het bolwerk Lepelenburg zijn bij het onderzoek niet in beeld gekomen. Wel zijn ter hoogte van de Brigittenstraat twee brugpijlers van de 16e/17e-eeuwse Maliebrug aangetroffen, die het bolwerk Lepelenburg met de stad verbond. Het betreft bakstenen pilaren, waarvan de boogaanzet nog net bewaard is gebleven. Ten oosten van de stadsmuur zijn resten van de stadsbuitengracht in beeld gekomen van de late middeleeuwen tot en met de nieuwe tijd. In het Hieronymusplantsoen is een 17e/18e-eeuwse vulling aangetroffen direct tegen de stadsmuur. De grijze kleur en de aanwezigheid van schelpjes in de vulling tonen aan dat hier in die periode permanent water heeft gestaan. In de nieuwe tijd is dus geen sprake van een voorland tussen de stadsmuur en de gracht. Hierdoor leek het of de muur per schip bereikt kon worden, terwijl het in werkelijkheid ondiep water betrof.

In het begin van de 19e eeuw verloren de verdedigingswerken hun belang en werden eerder als keurslijf ervaren dan als beveiliging. Het verzoek om de militaire status op te heffen werd in 1829 gehonoreerd, waarna direct begonnen werd met de bovengrondse sloop van de stadsmuur, het afgraven van de achterliggende wal en het dempen van de stadsbuitengracht ten westen van het Lucasbolwerk en het bolwerk Lepelenburg zodat de stadsuitbreiding gerealiseerd kon worden. Volgens een ontwerp van Zocher werden de voormalige bolwerken omgevormd tot stadsplantsoen. Bij het onderzoek is gebleken dat de stadsmuur dieper is uitgebroken dan de poeren/ steunberen. Tevens zijn aanwijzingen gevonden dat bij de aanleg van de oude stadsverwarming de resten nog weer dieper zijn uitgebroken, wat zou kunnen betekenen dat de stadsmuur buiten het tracé beter bewaard is gebleven.

De natuurlijke ondergrond is bij het onderzoek nauwelijks in beeld gekomen. Toch kon ter hoogte van de Herenbrug vastgesteld worden dat de bodem bestaat uit oever- op geul- op beddingafzettingen. In tegenstelling tot de verwachting betreft het geen middeleeuwse restgeul, maar een geul die in de late ijzertijd of de vroeg-Romeinse tijd nog actief is geweest.

adobe acrobat document, 9.0