Op de voormalige militaire terreinen Kamp Koningsweg Noord en Zeven Provinciën staan een groot scala aan bodemingrepen gepland. De eigenaar van de terreinen is voornemens om deze onder de naam ‘Buitenplaats Koningsweg’ te herontwikkelen tot een ‘culturele enclave’; een plaats waar kunst en landschap, wonen en werken, erfgoed, natuur en bijzondere architectuur hand in hand gaan. Bij de ontwikkeling worden eventueel aanwezige archeologische sporen verstoord of vernietigd. Het doel van een Opgraving – variant archeologische begeleiding is het documenteren van gegevens en veiligstellen van materiaal van vindplaatsen om daarmee informatie te behouden die van belang is voor de kennisvorming over het verleden. Deze informatie dreigt door de voorgenomen bodemingrepen verloren te gaan. Bij resten uit de Tweede Wereldoorlog en Koude Oorlog was het op grond van de geplande werkzaamheden (het benaderen van explosieven) en de noodzaak tot vrijgave niet mogelijk om de aanwezige structuren te behouden. Vrijwel de meeste sporen die in het gebied aanwezig zijn dateren uit de Tweede Wereldoorlog en Koude Oorlog en bevatten veel metaalresten. Het ontgraven van de in het kader van de munitiesanering aangetroffen metaalresten heeft ervoor gezorgd dat sporen en structuren waarbinnen deze aanwezig zijn verstoord werden. Behoud in situ was daardoor onmogelijk, waardoor de resten opgegraven moesten worden. Op deze locaties heeft het onderzoek het karakter van een opgraving gehad. Een uitzondering hierop vormen de goed bewaarde en intacte permanente structuren, zoals de legeringsgebouwen. Deze blijven behouden en vallen buiten dit onderzoek. Het archeologisch onderzoek vond gespreid plaats tussen 14 juli 2020 en 12 januari 2022, waarbij met name ten oosten en ten westen van de huidige Radarweg onderzoek is uitgevoerd.

Het onderzoek wordt gekenmerkt door grote hoeveelheden vondstmateriaal dat zich in enkele goed te groeperen spoorsoorten bevond. Het overgrote deel van dit vondstmateriaal is gedumpt in de periode direct na de bevrijding in april 1945. De spoorsoorten kunnen grofweg geclassificeerd worden in de onderverdeling ‘sporen van het Luftnachrichtenlager’, zoals ondergrondse infrastructuur en resten van de gesloopte bebouwing, ‘afvalkuilen’, kuilen die primair of secundair gebruikt zijn om grote hoeveelheden afval in te dumpen en ‘Deckungslöcher’, mangaten die na hun primair gebruik eveneens volgedumpt zijn met afval. Door de informatie van deze sporen te combineren met hun inhoud is er een goed beeld ontstaan van het gebruik van het terrein tussen maart 1944 en de periode direct na de bevrijding in april 1945, ondanks dat het materiaal in de laatste fase van de oorlog in de bodem terecht is gekomen. Op het terrein van het Angestelltenlager is vanwege het gebrek aan benaderingen door het OOO-bedrijf slechts één spoor gedocumenteerd, namelijk een losstaande kuil. Sporen en vondsten uit de Koude Oorlog zijn verhoudingsgewijs weinig aangetroffen, waardoor over deze periode slechts enkele algemene conclusies getrokken kunnen worden op basis van de archeologische resultaten. Sporen of vondsten uit de periode voor de Tweede Wereldoorlog zijn, afgezien van enkele grondverbeteringssporen, niet aangetroffen.

Het plangebied beslaat hoofdzakelijk het voormalige Luftnachrichtenlager. Dit kamp werd in maart 1944 opgeleverd voor de huisvesting van Nachrichtenhelferinnen die werkzaam waren in het naastgelegen Diogenes II (Grossraumgefechtstand Diogenes), het gevechtsleidingscentrum van de 1. en later 3. Jagddivision. Nachrichtenhelferinnen waren dames die specifiek voor de Luftwaffe gerekruteerd werden. Een groot deel van de aangetroffen sporen heeft directe relatie met het Lager. Zo zijn de locaties van de voormalige legeringsgebouwen 2, 3 en 4, ten oosten van de Radarweg, in het geheel opgegraven. Uit gecombineerd historisch en archeologisch onderzoek blijkt dat de dames hier een heel leven hadden opgebouwd, compleet met huiselijke inrichting. Tijdens het onderzoek zijn objecten aangetroffen die in die periode specifiek voor vrouwen geproduceerd werden, zoals lippenstift en andere verzorgingsproducten, kleurige speldjes en decoratieobjecten. Deze objecten weerspiegelen dus de vrouwelijke bezetting van de legeringsgebouwen en de periode voorafgaand aan Operation Market Garden.

Rond legeringsgebouwen 2, 3 en 4 en parallel aan de Koningsweg zijn tijdens het onderzoek 32 zogenoemde Deckungslöcher aangetroffen. De aanleg van deze mangaten zijn op basis van luchtfoto’s en historische paralellen te dateren in de periode tussen 6 juni 1944 en de bevrijding van het gebied in april 1945. Gezien de context van deze sporen is het echter aannemelijk dat ze aangelegd zijn na de geallieerde luchtlandingen op 17 september 1944. Zowel in de Deckungslöcher rond legeringsgebouwen 2, 3 en 4 als afvalkuilen ten westen van de huidige Radarweg zijn grote aantallen Duitse en Britse militaire uitrusting teruggevonden. Enkele tijdens het onderzoek gedocumenteerde afvalkuilen en een enkele greppel vielen op door de afwezigheid van (duidelijk) naoorlogs materiaal, of vondstmateriaal dat duidelijk gekoppeld kon worden aan de aanwezigheid van Canadese troepen. Deze afvalkuilen en de greppel bevonden zich direct naast de in- en uitgangen van de legeringsgebouwen ten oosten van de huidige Radarweg. Mogelijk gaat het hierbij dus om kuilen die gevuld zijn geraakt tijdens of direct na de gevechten ten zuiden van het plangebied in september 1944. Het kan echter ook zijn dat deze kuilen tijdens of zeer snel na de bevrijding van het gebied in april 1945 opgevuld zijn geraakt met materiaal uit de panden, om deze leeg te ruimen voor toekomstig gebruik. Geconcludeerd kan echter worden dat de afvalkuilen ten westen van de Radarweg een duidelijk ander vondstensemble hebben dan de afvalkuilen en Deckungslöcher ten oosten van de Radarweg.

Binnen het plangebied zijn veel objecten teruggevonden die civiel van aard zijn. Deze objecten lijken grotendeels door Duitse troepen geroofd te zijn uit Arnhem en/of directe omgeving. In dit rapport is een onderscheid gemaakt tussen twee categorieën geroofde objecten, namelijk objecten die geroofd zijn om het soldaten- of frontleven iets dragelijker te maken en objecten die voor persoonlijk gewin geroofd zijn. Onder de eerste categorie vallen objecten zoals eetgerei, gebruiksvoorwerpen of gereedschappen terwijl de tweede categorie bestaat uit spullen met een grote veronderstelde waarde (en redelijkerwijs geen praktisch nut aan het front). Het feit dat er zo veel waardevol materiaal (of materiaal met een veronderstelde grotere waarde) is achtergebleven getuigt van het chaotische verlaten van de locatie door Duitse eenheden en de snelheid waarmee de legeringspanden, waar het materiaal zeer waarschijnlijk in achtergebleven was, zijn leeggeruimd.

Rond legeringsgebouwen 2, 3 en 4, ten oosten van de Radarweg, bevonden zich zoals genoemd grote aantallen Deckungslöcher (mangaten). In deze Löcher zijn bovenmatig veel voertuigonderdelen aangetroffen, grotendeels van Duitse afkomst. In dezelfde vondstcontext bevonden zich gereedschappen die gerelateerd kunnen worden aan de sloop en/of ontmanteling van voertuigen, zoals lansen van snijbranders, steeksleutels van groot formaat en een sleutel van een haakse slijper. Aangezien Fliegerhorst Deelen na de bevrijding in april 1945 fungeerde als depot voor gedemobiliseerde Canadese voertuigen is het echter aanneembaar dat er ook Duitse voertuigen gesloopt of ontmanteld zijn op het terrein. Dit vermoeden wordt bevestigd door beeldmateriaal dat na de oorlog op het terrein is gemaakt, waarop duidelijk beschadigde Duitse voertuigen zichtbaar zijn. Getuige het hoge aantal aangetroffen Britse/ Canadese verzorgingsproducten en bierflessen is het eveneens aannemelijk dat er Canadese troepen gelegerd zijn geweest in de legeringsgebouwen van het Luftnachrichtenlager. Het is dan ook aannemelijk dat de voertuigonderdelen die aangetroffen zijn ontmanteld zijn door deze Canadese troepen, direct na de bevrijding. Mogelijk zijn voorafgaand aan de aankomst van deze troepen de panden leeggeruimd waarbij ook het Duitse vondstmateriaal dat zich in de Deckungslöcher bevond is gedumpt. Daarna lijken de panden dus in gebruik genomen te zijn door Canadees personeel dat belast was met de opslag en sloop van Duitse voertuigen en werkzaam was op het Demob Vehicle Park. Op het terrein van het Angestelltenlager (Zeven Provinciën) is tijdens het onderzoek één kuil aangetroffen. Gezien de aanwezigheid van voertuigonderdelen kan deze kuil mogelijk eveneens gedateerd worden in de fase net na de bevrijding en staat dus mogelijk ook in verband met het Demob Vehicle Park.

Tijdens het onderzoek zijn er relatief weinig sporen uit de Koude Oorlog aangetroffen. Vondstmateriaal dat aan deze periode gerelateerd kan worden ontbreekt vrijwel geheel. Toch kan er op basis van de afwezigheid van deze sporen geconcludeerd worden dat er relatief weinig aanpassingen aan het complex gedaan zijn, dus dat de originele Duitse ondergrondse infrastructuur en panden tot na de Koude Oorlog als zodanig in gebruik zijn geweest. Uit historische bronnen is bekend dat het complex in de periode tussen het vertrek van de Canadese troepen en het afstoten van het complex door Defensie intensief in gebruik is geweest door het Nederlandse leger en voor de huisvesting van arbeiders die werkzaam waren in Arnhem. Het Luftnachrichtenlager werd na de Tweede Wereldoorlog in gebruik genomen. In de jaren ’60 en ’80 werden er enkele gebouwen bijgebouwd. Naast een Duitse waterberging werd er mogelijk in die laatste periode een grote bezinkputaangebracht, die tijdens het onderzoek is aangetroffen. Deze was verbonden met de oorspronkelijke waterberging, hetgeen aantoont dat de Duitse infrastructuur werd aangepast en doorgebruikt tot vrijwel het einde van het gebruik van het terrein door Defensie.

Uiteindelijk werden ook de drie Duitse legeringsgebouwen aan de oostzijde van de entree van Kamp Koningsweg in 1986 gesloopt. Hiervan zijn tijdens het onderzoek breeksleuven en andere sporen teruggevonden. Op 1 juli 1991 kwam er een einde aan de militaire bezetting van het complex toen de Koninklijke Kaderschool naar Woensdrecht verhuisde. Het kamp werd overgedragen aan Vliegbasis Deelen. In 2010 werd het terrein te koop gezet, hetgeen het antecedent vormde voor de huidige en voorgenomen ontwikkelingen binnen het plangebied.

Samenvattend kan gesteld worden dat de gedocumenteerde sporen en vondsten een uniek inkijkje geven in de gelaagde militaire geschiedenis van de terreinen. Van het ontstaan van het Luftnachrichtenlager tot het gebruik van het gebied door het Nederlandse leger, van vrijwel elke fase zijn sporen en vondsten gedocumenteerd. Het verblijf en het werk van Nachrichtenhelferinnen vormt een onbekend maar zeer interessant onderdeel van de geschiedenis van Schaarsbergen en Deelen. Door enkele zeer bijzondere vondsten komt deze geschiedenis weer aan het licht. Het onderzoek heeft met name nieuwe inzichten opgeleverd over het gebruik van het terrein door Duitse troepen in de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog en Canadese eenheden in de periode tijdens en direct na de bevrijding in april 1945.

adobe acrobat document, 9.0