In opdracht van de gemeente Leiden heeft RAAP in de periode juli 2014 tot januari 2016 gefaseerd een opgraving, variant archeologische begeleiding uitgevoerd van het plaatsen van ondergrondse restafvalcontainers (ORACs) in de historische binnenstad van Leiden. Voorafgaand aan de begeleiding zijn 86 locaties onderzocht middels een geo-archeologisch booronderzoek.

De doelstelling van het onderzoek is tweeledig: een beter beeld te krijgen van het natuurlijke landschap en de relatie tussen het natuurlijke landschap en de ontwikkeling van de kern van de stad, en het in kaart brengen van de diepteligging, stratigrafie en datering van de archeologische lagen en vindplaatsen in de binnenstad van Leiden.

Landschap Verborgen onder een dikke laag stadsophoging ligt het natuurlijk landschap uit de periode voorafgaand aan de stadsvorming. De door de Leidse binnenstad verspreide boringen hebben het bestaande landschappelijk beeld enerzijds bevestigd, maar hebben anderzijds ook meer detail opgeleverd met betrekking tot de genese en hoogteligging van dit prestedelijke landschap. De Oude Rijn heeft in een groot deel van de Leidse binnenstad een kronkelwaard opgebouwd. De huidige Rijngeulen vormen de laatste (actieve) geulen aan de noordrand van de stroomgordel. Tussen en ten zuiden van de Rijngeulen is de ondergrond opgebouwd uit oever- op geul- en beddingafzettingen. Een (rest)geul in de kronkelwaard is vermoedelijk aanwezig net ten zuiden van de Nieuwe Rijn (waarschijnlijk grofweg parallel aan de Nieuwe Rijn). Het hoogste deel van de oever bevindt zich in de zone ter hoogte van de Pieterskerk, langs de zuidelijke Rijngeul. Tussen de Rijngeulen is in de ondergrond van het Waardeiland een vergelijkbare opbouw waargenomen. Het landschap lijkt hier echter wat lager te liggen, maar dit beeld is mogelijk vertekend. Ten noorden van de Oude Rijn is vrij direct de overgang naar het lager gelegen komgebied, opgebouwd uit lagunaire en komafzettingen en veen. Ter hoogte van de Mare is een kreekgeul aangeboord, die vanuit de Oude Rijn het komgebied heeft doorsneden.

Archeologie Vrijwel iedere containerlocatie leverde in meer of mindere mate archeologische en landschappelijke informatie op. Als gevolg van de plaatsing van de containers in parkeervakken langs de straten, die in de Leidse binnenstad vaak gedempte grachten betreffen, zijn met name grachtvullingen, diverse kademuren, riolen en afvoergoten gedocumenteerd: onder andere van de voormalige Cellebroedersgracht en Middelstegracht. Ook is een deel van de brug op de hoek van de Langebrug (voormalige Vollersgracht) en de Pieterskerkgracht aangetroffen. De locaties direct aan weerskanten van de Rijnlopen, zoals de Kaasmarkt en de Apothekersdijk, boden inzicht in aanplempingen en ontginningswerken. Ook diverse funderingen van 17e tot 19e eeuwse bebouwing kwamen aan het licht.

Enkele interessant bevindingen zijn: - een mogelijke voorganger in steenbouw van de kapel van het Barbaraklooster aan de Papengracht uit de 13e eeuw, die bovendien is aangelegd op de in de 11e en 12e eeuw gedempte/opgehoogde restgeul. Mogelijk behoort de restgeul tot de Vliet, die in dat geval waarschijnlijk hierlangs stroomde om in de Rijn uit te komen. De functie van de steenbouw hier is niet helemaal duidelijk aangezien de rest van de bebouwing van het klooster pas in de 15e eeuw is aangelegd. -ophogingslagen, oude straatniveau en houten perceelscheidingen behorende bij de oudste dijk/terp aan de Breestraat (een van de drie oudste bewoningskernen van Leiden) waaruit blijkt dat de ophoging in meerdere fasen is uitgevoerd. De basis van de ophoging is hier niet bereikt binnen de maximale ontgravingsdiepte, maar de oudste aangetroffen ophoging is te dateren in de 13e eeuw. Het betreft een pakket donkere, humeuze ophoging waarop in ieder geval vóór de 15e eeuw een laagje met veel houtsnippers is opgebracht (voormalig straatniveau). Hierna is de dijk weer opgehoogd en zijn mogelijk percelen ingericht (houten paaltjes). Pas rond de 15e eeuw is op weer een nieuwe ophogingslaag steenbouw gerealiseerd. Ook is duidelijk geworden dat de rooilijn van de middeleeuwse bebouwing aan de Breestraat in ieder geval na begin 17e eeuw verlegd is met circa 3 m in de richting van de Rijn. - ten slotte is aan de Levendaal/Geregracht de 14e eeuwse stadsmuur aangetroffen. Interessant is het feit dat de stadsmuur niet lang daarna moet zijn aangepast, waarbij de fundering deels is uitgebroken waarschijnlijk om één van de ronde waltorens aan te leggen. Het ligt dan voor de hand dat het om de Levendaalsetoren moet gaan.

Aanbevelingen Met deze opgraving is zo veel mogelijk wetenschappelijke informatie ex situ bewaard. Op basis van de basale uitwerking is getracht om zo veel mogelijk van de onderzoeksvragen zo volledig mogelijk te beantwoorden. Om de onderzoeksvragen vollediger te kunnen beantwoorden is specialistisch onderzoek naar vondsten en monsters nodig. Dit onderzoek staat uitgebreid beschreven in het Evaluatierapport (Wink, 2017). De gemeente Leiden heeft aangegeven dit onderzoek in eigen beheer te zullen doen.