In 2003, 2005 en 2006 hebben voorafgaand aan bouwwerkzaamheden drie vlakdekkende opgravingen plaatsgevonden op drie aan elkaar grenzende percelen aan de Vrijstraat in Eindhoven. De opgravingen vonden plaats in opdracht van de gemeente Eindhoven. De drie opgravingen werden uitgevoerd door het Bureau Archeologie van de gemeente Eindhoven. Het doel van de opgravingen was (laatmiddeleeuwse) stedelijke bewoningssporen in dit deel van de Eindhovense binnenstad te registreren en archeologische waarden veilig te stellen. De opgraving die in 2003 is uitgevoerd vond plaats in de periode tussen 25 april en 16 mei op de percelen aan de Vrijstraat 22 en 24. De afgelopen eeuw heeft op deze twee percelen aan de straatzijde één gebouw gestaan. Naast de vroegere westgevel lag, dwars op de Vrijstraat, de Vijksteeg. Tussen de sloop van de oude gebouwen en de geplande nieuwbouw ter plaatse werd de eenmalige kans om op te graven benut. De kleinschalige opgraving op de hoek van de Vrijstraat en de Vijksteeg, bestaande uit werkput 1 die machinaal werd aangelegd tot op het gele dekzand, heeft inzicht gegeven in de ontwikkeling van de bebouwing aan één van de oude straten in de stadskern van Eindhoven. Vooral aan de straatzijde was de bodem van het perceel nog redelijk ongestoord, doordat er eeuwenlang vloeren van gebouwen bovenop hebben gelegen. Het opgravingsvlak is aangelegd midden op het perceel en midden in de oorspronkelijke bebouwing. Funderingen van buitenmuren werden alleen aan de zijde van de Vijksteeg waargenomen. Midden in het op te graven gebied lag een grote kelder die uit het laatste kwart van de 19e eeuw dateert. Aan de straatzijde heeft onder de vloer van het jongste gebouw een vloer van plavuizen gelegen. Hiervan zijn verschillende fragmenten teruggevonden. Daaronder lag een ophogingspakket van circa 60 cm dik. In dit pakket werden scherven aangetroffen van aardewerk, steengoed en kleipijpen. Een lemen vloer onder dit ophogingspakket dateert uit de 15e tot het begin van de 16e eeuw en behoorde tot een gebouw. De randen van de vloer zijn niet aangetroffen omdat de opgravingsput niet tot aan de perceelsgrens en (Vrij-)straatgrens kon worden uitgegraven. Onder de lemen vloer lag een humeus pakket van ongeveer 40 cm dik, dat was omgespit kort voordat de lemen vloer erop is aangebracht. Dit humeuze pakket, mogelijk van oorsprong een akkerlaag, bevatte scherven van aardewerk en steengoed die dateren uit de 12e tot de 15e eeuw. Op het achtererf werden een ingegraven tonnetje en een waterput aangetroffen. Het tonnetje en de waterput dateren beide uit de 18e of 19e eeuw. Op het achtererf stond een grondwaterzuiveringsinstallatie. Nadat deze verwijderd was kon tussen 4 april en 31 mei 2005, tijdens het tweede archeologisch onderzoek, tevens het achtererf van het perceel onderzocht worden (Vrijstraat 26-26a). Bij deze opgraving zijn werkput 2 en 3 aangelegd. Hierbij zijn diverse muurresten van oude gebouwen gevonden, waaronder een muur met pleisterwerk van een oude kelder en een uitbraaksleuf of puinfundering, vermoedelijk van een haardplaats. In werkput 2 is een waterput uit de 20e eeuw gevonden en meerdere afvalkuilen. Er zijn hier tevens drie dierbegravingen aangetroffen van een rund, een paard en een varken. Daarnaast werden nog enkele skeletelementen van een tweede paard in deze put aangetroffen. In werkput 3 werden middeleeuwse sporen en sporen met een datering in de vroeg moderne tijd (15e-18e eeuw) aangetroffen. Een enkel spoor dateerde uit de 19e eeuw tot heden.
Bij de meeste sporen gaat het om muur- en funderingsresten. Ook werden er twee sporen van kelders aangetroffen. Daarnaast werd een kuil met een vondstrijke vulling aangetroffen, waaronder slachtafval en een constructie van houten stammetjes. Behalve slachtafval werden ook enkele begraven skeletelementen van een jong varkentje aangetroffen. Ook werden in werkput 3 een waterput en enkele tonputten gevonden, evenals verschillende afvalkuilen en enkele paalkuilen. In sommige van de paalkuilen werden nog restanten van eikenhouten palen aangetroffen. De onderlinge relatie tussen deze sporen is onbekend.
Mogelijk hebben de paalkuilen onderdeel uitgemaakt van een constructie, maar doordat er geen vergelijkbare paalkuilen werden aangetroffen in de naastgelegen werkput is hierover tijdens het onderzoek geen verdere duidelijkheid ontstaan. Tegen de bestaande zijgevel van het belendende pand aan de Vrijstraat 20 was in het oude metselwerk een stijl van eikenhout zichtbaar. Ook was de oorspronkelijke dakhelling herkenbaar in het metselwerk. Een strook metselwerk met zwarte roetaanslag wijst op een oude haardplaats. Dit gebouw is door sloop verdwenen. Tussen 22 en 25 augustus 2006 heeft hier het derde archeologische onderzoek plaatsgevonden, waarbij de werkputten 5 en 6 zijn opengelegd en onderzocht. Werkput 5 werd tot op het gele dekzand aangelegd. In werkput 5 werd een stadsophogingslaag uit de 15e tot 16e eeuw zichtbaar. Tevens is hier het graf van een rund aangetroffen. In werkput 6 zijn verschillende middeleeuwse kuilen aangetroffen, waaronder waarschijnlijk een ambachtelijke kuil. Verder zijn hier twee waterputten gevonden, een houten tonput uit de 14e eeuw en een bakstenen waterput uit de 18e -19e eeuw. In het noordprofiel kwam een donkere humeuze laag aan het licht die duidt op een ophogingslaag daterend uit de 12e -15e eeuw.
Samenvattend hebben de opgravingen de archeologische verwachting voor het terrein bevestigd. Er zijn sporen aangetroffen van stadsbewoning die dateren uit de late middeleeuwen. Het gaat hierbij om paalkuilsporen, kelders, bijgebouwen, erven met waterputten, afvalkuilen en begraven dieren. Tot in de 15e eeuw is het terrein in gebruik geweest als (stads-)akker. Vanaf die tijd werd het opgehoogd met humeuze grond. Aangetroffen paalkuilsporen, houten tonputjes en waterputten maken bewoning na de eerste ophogingsfase aannemelijk.
